abddışişleri bakanlığı'nın eski başkanrichard nixondönemine ait arşivden gizliliği kaldırılan 1969-1972 yıllarına ilişkin bir dizi belgede, o dönem türkiye'de yaşanan önemli olaylarla ilgili bilgiler de var. bu belgeler, o dönem türkiye'de yapılan devalüasyonu ve 12 mart'ta hükümete verilen askeri muhtırayı abdyönetiminin önceden bildiğini ortaya koydu.
abd'nin doğu avrupave doğu akdenizülkeleriyle ilişkilerini kapsayan arşivlerin türkiyebölümünde, ağırlıkla dönemin başkanı nixon, ulusal güvenlik danışmanı henry kissinger, dışişleri bakanı william rogersgibi üst düzey amerikalı yetkililerin kendi aralarındaki yazışmaları ve görüşmelerine ait notlar, çeşitli istihbarat ve değerlendirme raporları ve dönemin türk liderleriyle yapılan toplantıların özetleri var. açıklanan bazı belgelerin bazen satır, cümle ve paragraflar halinde "sansürlenmesine devam edildiği" görülüyor.
25 milyon dolar yardım
yayımlanan arşivlerde, türkiye'deki siyasi gelişmelerin yanı sıra abd'nin o dönemde özellikle önem verdiği türkiye'deki afyonüretimi konusu ve çeşitli uluslararası konular yer alıyor. belgelerde türkiye'nin avrupaile bir süreç içinde birleşmemesi halinde ekonomik ve sosyal sorunlarını çözemeyeceği dile getiriliyor.
askerlerin yönetime el koymaya hazırlandığını abd'nin önceden bildiğini ortaya koyan belgelerde 1961 anayasası, türkiye'deki abdkarşıtlığının önemli bir nedeni olarak gösterilirken başkan nixon'ın ulusal güvenlik danışmanı henry kissinger'in gönderdiği bir notta 8 ağustos 1971'de türkiye'nin lirayı devalüe edeceği belirtiliyor.
henry kissinger, "imfbizim de desteğimizle bu adımın uzun süredir atılması gerektiğini söylüyordu" dedikten sonra süleyman demirel hükümeti'nin desteklenmesi için türkiye'ye 25 milyon dolarlık ekonomik yardım yapılması gereğine işaret ediyor.
kaçırılan askerler
abddışişleri'nin arşivindeki belgelerde 4 mart 1971'de kaçırılan abd'li askerlerin durumuna da değiniliyor. belgelere göre abd, ailelerin baskısı nedeniyle askerlerin serbest bırakılması için fidye ödemeyi kabul ediyor ve parayı atina'ya bir uçakla gönderiyor.
ancak daha sonra fidye ödenmesine gerek kalmıyor. balgat'taki abdüssünden kaçırılan askerler 8 mart'ta sağ olarak yetkililere teslim ediliyor.
arşivlerdeki en önemli belgelerden biri olan 10 mart 1971 tarihli mektup, aynı gün gerçekleşen genelkurmay karargahı'ndaki 8 saatlik toplantıyı ele alıyor.
12 mart muhtırası
komuta kademesi bu toplantıda ortadoğu teknik Üniversitesi'ndeki olayları ve abd'li askerlerin kaçırılmasını tartıştıktan sonra hükümete muhtıra verme kararı alıyor. korgeneral hayati savaşçı'nın toplantıda 2 öneri gündeme getirdiği belirtilen belgelerde şu bilgilere yer veriliyor:
"savaşçı'ya göre ya genç subayların yönetime el koymasına izin verilecek ya da genelkurmay başkanı org. memduh tağmaç'ın devreye girmesiyle cumhurbaşkanı cevdet sunay ve başbakan süleyman demirel'e muhtıra verilecekti. bu noktadan sonra askerin yönetime müdahale etmemesi mümkün değildi."
arşivlerde bütün detaylarıyla yazılan bu toplantının abd'ye haber mi verildiği yoksa içeriden mi dinlendiği konusu, belgelerde üzeri çizilerek sansürlendiği için açıklığa kavuşmuyor.
sunay ve demirel 1969'da darbeyle tehdit edilmiş
belgelerde, "ordu'nun, mayıs 1969'da eski cumhurbaşkanıcelal bayar 'ın siyasi haklarının iadesini öngören bir anayasa değişikliğinin senato'da kabulü durumunda yönetime el koymayı planladığı" da ileri sürüldü. arşivlerde yer alan 19 mayıs 1969 tarihli "istihbarat telgrafı"nda, "genelkurmay başkanlığı'nın 16 mayıs'ta yaptığı toplantıda, bayar ve diğer yasaklı politikacıların siyasi haklarının geri verilmesini öngören anayasa değişikliğinin 20 mayıs için planlanan oturumda senato tarafından kabulü durumunda, ülke yönetimine el koymayı kararlaştırdığı ve bu durumun, cumhurbaşkanı cevdet sunayve başbakan süleyman demirel'e iletildiği" kaydedildi.
'ordu harekete geçecek'
bu belgede, "dönemin genelkurmay başkanı orgeneral memduh tağmaç 'ın imzasıyla, bütün ordu, kolordu ve tümen komutanlarıyla üst düzey hava ve deniz kuvvetleri komutanlıklarına bu konuda talimat gönderildiği" ileri sürülüyor. belgede, "müdahalenin 20 mayısı 21 mayısa bağlayan gece olmasının planlandığı ve bunun muhtemelen bir haber bülteniyle radyodan halka duyurulacağı" belirtiliyor.
"bazı üst düzey chpyetkililerinin, partinin senato oturumunda ret oyu kullanacağı ve böylelikle gereken üçte ikilik çoğunluğun sağlanamayacağı yönünde ordu'ya güvence verdiği" ifade edilerek, "ordu, bu tasarının senato'da fiilen öleceğine ve kendilerinin harekete geçmesine gerek kalmayacağına inanıyor.
ancak her şeye rağmen bu anayasa değişikliği şans eseri kabul edilirse ordu, bütün uyarı ve hazırlıklarının blöf olmadığını göstererek harekete geçecek" deniliyor. belgenin yorum bölümünde, "müdahale olursa muhtemelen sadece parlamentonun feshedileceği, sunay'ın cumhurbaşkanlığı'nda kalacağı ve seçimlere kadar demirel hükümetinin geçici olarak görevi sürdüreceği" tahminleri yer alıyor.
demirel'den 'anarşistlere ceza' sözü
yeniden başbakan olan süleyman demirel'in dönemin abdbüyükelçisi ile 2 aralık 1972'deki buluşması arşivdeki önemli belgeler arasında yer alıyor. demirel bu görüşmede, "askeri, 1960 darbesine ısmet ınönüteşvik etti. ona büyük saygım olmasına rağmen onu asla affetmeyeceğim" diyor. ısim vermeden deniz gezmişve arkadaşlarına atıfta bulunulan görüşmede demirel, "anarşistleri yargılayıp cezalandırma" sözü veriyor.
afyonyasağı ve kıbrıs
afyon yasağı pazarlıklarına ve askeri yardım görüşmelerine de yer verilen belgelerin kıbrıs'a ilişkin bölümünde de 1969-1972 arasındaki gelişmeler verilirken, yunanistan'daki albaylar cuntası 'nın o zamanki lider başpiskopos makarios'u devirme çabaları anlatılıyor.
11 şubat 1972'de kissinger'in başkanlığında yapılan bir toplantıda, rumların Çekoslovakya'dan 1.3 milyon dolar bedelinde hafif silahlar aldığı belirtilerek, atina'nın makarios'u devirme çabalarının yoğunlaştığı kaydediliyor. dışişleri bakan yardımcısı joseph sisco, "yunanistan, makarios'u uzaklaştırmaya çalışıyor. bu yürümezse, doğrudan yunan ve türk müdahalesi ihtimali var. bu da enosis, adanın bölünmesi anlamına gelir" deyince kissinger, "bu bizi neden ilgilendirsin ki? bu büyük bir felaket olmaz" diyor.
yasaklar 1974'te kalkmıştı
bülent ecevit'in başbakan, necmettin erbakan'ın başbakan yardımcısı olduğu chp-mspkoalisyon hükümetinin hazırladığı genel af, 17 nisan 1974 yılında tbmm'de kabul edildi. o dönemde anayasadeğişiklikleri cumhurbaşkanı tarafından onaylanması beklenmediğinden 15 mayıs'ta resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girdi. yassıada mahkumları olarak bilinen 27 mayıs 1960 askeri müdahelesinden sonra yasaklı hale gelen 295 demokrat partili bu afla birlikte siyasi haklarına yeniden kavuştu. yassıada'da siyasi haklarını kaybeden 88 dp'li ise hayatını kaybetmişti.
milliyet gazetesi'nden alıntıdır.
abd'nin doğu avrupave doğu akdenizülkeleriyle ilişkilerini kapsayan arşivlerin türkiyebölümünde, ağırlıkla dönemin başkanı nixon, ulusal güvenlik danışmanı henry kissinger, dışişleri bakanı william rogersgibi üst düzey amerikalı yetkililerin kendi aralarındaki yazışmaları ve görüşmelerine ait notlar, çeşitli istihbarat ve değerlendirme raporları ve dönemin türk liderleriyle yapılan toplantıların özetleri var. açıklanan bazı belgelerin bazen satır, cümle ve paragraflar halinde "sansürlenmesine devam edildiği" görülüyor.
25 milyon dolar yardım
yayımlanan arşivlerde, türkiye'deki siyasi gelişmelerin yanı sıra abd'nin o dönemde özellikle önem verdiği türkiye'deki afyonüretimi konusu ve çeşitli uluslararası konular yer alıyor. belgelerde türkiye'nin avrupaile bir süreç içinde birleşmemesi halinde ekonomik ve sosyal sorunlarını çözemeyeceği dile getiriliyor.
askerlerin yönetime el koymaya hazırlandığını abd'nin önceden bildiğini ortaya koyan belgelerde 1961 anayasası, türkiye'deki abdkarşıtlığının önemli bir nedeni olarak gösterilirken başkan nixon'ın ulusal güvenlik danışmanı henry kissinger'in gönderdiği bir notta 8 ağustos 1971'de türkiye'nin lirayı devalüe edeceği belirtiliyor.
henry kissinger, "imfbizim de desteğimizle bu adımın uzun süredir atılması gerektiğini söylüyordu" dedikten sonra süleyman demirel hükümeti'nin desteklenmesi için türkiye'ye 25 milyon dolarlık ekonomik yardım yapılması gereğine işaret ediyor.
kaçırılan askerler
abddışişleri'nin arşivindeki belgelerde 4 mart 1971'de kaçırılan abd'li askerlerin durumuna da değiniliyor. belgelere göre abd, ailelerin baskısı nedeniyle askerlerin serbest bırakılması için fidye ödemeyi kabul ediyor ve parayı atina'ya bir uçakla gönderiyor.
ancak daha sonra fidye ödenmesine gerek kalmıyor. balgat'taki abdüssünden kaçırılan askerler 8 mart'ta sağ olarak yetkililere teslim ediliyor.
arşivlerdeki en önemli belgelerden biri olan 10 mart 1971 tarihli mektup, aynı gün gerçekleşen genelkurmay karargahı'ndaki 8 saatlik toplantıyı ele alıyor.
12 mart muhtırası
komuta kademesi bu toplantıda ortadoğu teknik Üniversitesi'ndeki olayları ve abd'li askerlerin kaçırılmasını tartıştıktan sonra hükümete muhtıra verme kararı alıyor. korgeneral hayati savaşçı'nın toplantıda 2 öneri gündeme getirdiği belirtilen belgelerde şu bilgilere yer veriliyor:
"savaşçı'ya göre ya genç subayların yönetime el koymasına izin verilecek ya da genelkurmay başkanı org. memduh tağmaç'ın devreye girmesiyle cumhurbaşkanı cevdet sunay ve başbakan süleyman demirel'e muhtıra verilecekti. bu noktadan sonra askerin yönetime müdahale etmemesi mümkün değildi."
arşivlerde bütün detaylarıyla yazılan bu toplantının abd'ye haber mi verildiği yoksa içeriden mi dinlendiği konusu, belgelerde üzeri çizilerek sansürlendiği için açıklığa kavuşmuyor.
sunay ve demirel 1969'da darbeyle tehdit edilmiş
belgelerde, "ordu'nun, mayıs 1969'da eski cumhurbaşkanıcelal bayar 'ın siyasi haklarının iadesini öngören bir anayasa değişikliğinin senato'da kabulü durumunda yönetime el koymayı planladığı" da ileri sürüldü. arşivlerde yer alan 19 mayıs 1969 tarihli "istihbarat telgrafı"nda, "genelkurmay başkanlığı'nın 16 mayıs'ta yaptığı toplantıda, bayar ve diğer yasaklı politikacıların siyasi haklarının geri verilmesini öngören anayasa değişikliğinin 20 mayıs için planlanan oturumda senato tarafından kabulü durumunda, ülke yönetimine el koymayı kararlaştırdığı ve bu durumun, cumhurbaşkanı cevdet sunayve başbakan süleyman demirel'e iletildiği" kaydedildi.
'ordu harekete geçecek'
bu belgede, "dönemin genelkurmay başkanı orgeneral memduh tağmaç 'ın imzasıyla, bütün ordu, kolordu ve tümen komutanlarıyla üst düzey hava ve deniz kuvvetleri komutanlıklarına bu konuda talimat gönderildiği" ileri sürülüyor. belgede, "müdahalenin 20 mayısı 21 mayısa bağlayan gece olmasının planlandığı ve bunun muhtemelen bir haber bülteniyle radyodan halka duyurulacağı" belirtiliyor.
"bazı üst düzey chpyetkililerinin, partinin senato oturumunda ret oyu kullanacağı ve böylelikle gereken üçte ikilik çoğunluğun sağlanamayacağı yönünde ordu'ya güvence verdiği" ifade edilerek, "ordu, bu tasarının senato'da fiilen öleceğine ve kendilerinin harekete geçmesine gerek kalmayacağına inanıyor.
ancak her şeye rağmen bu anayasa değişikliği şans eseri kabul edilirse ordu, bütün uyarı ve hazırlıklarının blöf olmadığını göstererek harekete geçecek" deniliyor. belgenin yorum bölümünde, "müdahale olursa muhtemelen sadece parlamentonun feshedileceği, sunay'ın cumhurbaşkanlığı'nda kalacağı ve seçimlere kadar demirel hükümetinin geçici olarak görevi sürdüreceği" tahminleri yer alıyor.
demirel'den 'anarşistlere ceza' sözü
yeniden başbakan olan süleyman demirel'in dönemin abdbüyükelçisi ile 2 aralık 1972'deki buluşması arşivdeki önemli belgeler arasında yer alıyor. demirel bu görüşmede, "askeri, 1960 darbesine ısmet ınönüteşvik etti. ona büyük saygım olmasına rağmen onu asla affetmeyeceğim" diyor. ısim vermeden deniz gezmişve arkadaşlarına atıfta bulunulan görüşmede demirel, "anarşistleri yargılayıp cezalandırma" sözü veriyor.
afyonyasağı ve kıbrıs
afyon yasağı pazarlıklarına ve askeri yardım görüşmelerine de yer verilen belgelerin kıbrıs'a ilişkin bölümünde de 1969-1972 arasındaki gelişmeler verilirken, yunanistan'daki albaylar cuntası 'nın o zamanki lider başpiskopos makarios'u devirme çabaları anlatılıyor.
11 şubat 1972'de kissinger'in başkanlığında yapılan bir toplantıda, rumların Çekoslovakya'dan 1.3 milyon dolar bedelinde hafif silahlar aldığı belirtilerek, atina'nın makarios'u devirme çabalarının yoğunlaştığı kaydediliyor. dışişleri bakan yardımcısı joseph sisco, "yunanistan, makarios'u uzaklaştırmaya çalışıyor. bu yürümezse, doğrudan yunan ve türk müdahalesi ihtimali var. bu da enosis, adanın bölünmesi anlamına gelir" deyince kissinger, "bu bizi neden ilgilendirsin ki? bu büyük bir felaket olmaz" diyor.
yasaklar 1974'te kalkmıştı
bülent ecevit'in başbakan, necmettin erbakan'ın başbakan yardımcısı olduğu chp-mspkoalisyon hükümetinin hazırladığı genel af, 17 nisan 1974 yılında tbmm'de kabul edildi. o dönemde anayasadeğişiklikleri cumhurbaşkanı tarafından onaylanması beklenmediğinden 15 mayıs'ta resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe girdi. yassıada mahkumları olarak bilinen 27 mayıs 1960 askeri müdahelesinden sonra yasaklı hale gelen 295 demokrat partili bu afla birlikte siyasi haklarına yeniden kavuştu. yassıada'da siyasi haklarını kaybeden 88 dp'li ise hayatını kaybetmişti.
milliyet gazetesi'nden alıntıdır.